پروفسور محمد اقبال چودری

جست‌وجوی حکمت باستانی

دکتر محمد اقبال چودری از نمای نزدیک

اینکه در جهان همه چیز، زنده یا غیرزنده، از مواد یکسانی ساخته شده تفاوتی عظیم در نگاه انسان به جهان پدید می‌آورد. وقتی درمی‌یابید که مطلقاً همه چیز، از کپک ناچیز گرفته تا پستانداران عالی همچون خود ما، از چیزی جز مولکول‌ها و اتم‌های یکسان ساخته نشده‌اند، جهان بسیار معنادارتر به نظر می‌رسد. هرچه باشد، ظاهراً بدن ما هیچ مشکلی با بلعیدن و گواردن جانداران دیگر و تبدیل آن به خودش ندارد.

این نگاه به جهان شما را به سوی حسی از یکپارچگی هدایت می‌کند؛ عقلانیت را در برابر رمزوراز قرار می‌دهد. به گفتهٔ آلبرت الیس، روان‌شناس آمریکایی، «باورهای عقلانی ما را به کسب نتایج خوب در دنیای واقعی نزدیک‌تر می‌کنند.» و نتایج خوب چیزی است که در میان انبوه کارهایی که دکتر محمد اقبال چودری، شیمی‌دان آلی ۶۲ سالهٔ پاکستانی، انجام داده فراوان می‌توان یافت. او می‌گوید «از دوران مدرسه به شیمی علاقه داشتم. حتا در سن بسیار پایین نیز درک عمیقی داشتم که همه چیز در اطراف ما تجلی مولکول‌های کوچک است. از رنگ پوست گرفته تا اندیشه‌ها، پیری تا بیماری‌ها همه نتیجهٔ مواد زیست‌شیمیایی هستند که بدن ما تولید می‌کنند.»

در دوران کارشناسی ارشد، فرد کنجکاوی بود که همیشه دنبال پاسخ همه چیز در شیمی می‌گشت. شیفتگی‌اش به شیمی او را به سمت پروفسور عطا الرحمان کشاند که با کیفیت بالا بر پژوهش‌هایش نظارت کرد. رحمان، شیمی‌دان آلی مشهور پاکستانی، که دکتر چودری او را «مربی عزیز، استاد بزرگ و دوست من» توصیف می‌کند، نقش مهمی در شکل‌دهی به کار او به عنوان یک دانشمند داشت.

دکتر چودری می‌گوید «ارتباط طولانی من با استاد بزرگ پروفسور عطا الرحمان و بحث‌های منحصر به فرد و تأمل‌برانگیزی که با او داشتم به من کمک کرد اندیشهٔ انتقادی و رویکرد تحلیلی پیدا کنم که برای پژوهش علمی ضروری است. از خوش‌اقبالی‌ام بود که فرصت آموختن از تجربهٔ طولانی او در پژوهش، دانش عظیم او در شیمی آلی، و شوق بی‌دریغش به خدمت نصیبم شد. بی‌تردید او بیشترین تأثیر را در شکل‌دهی به کار حرفه‌ای من به عنوان یک شیمی‌دان آلی داشت که عمیقاً به شیمی حیات علاقه‌مند است.»

***

دکتر چودری از کودکی‌اش با عنوان «بدون شک خاص‌ترین زمانی که آنکه امروز هستم را شکل داد» یاد می‌کند. او در خانواده‌ای پرورش یافت که در آن برای آموزش و دین ارزش بسیاری قائل بود. به او که در میان پنج خواهر و برادر از همه بزرگ‌تر بود، آموختند که مسئولیت‌پذیر باشد و حس همدلی، مراقبت و درک منطقی مسائل داشته باشد.

محمد اقبال از موهبت داشتن کتابخانه‌ای بزرگ در خانه برخوردار بود که همیشه عاشق خواندن کتاب‌های آن بود. پدرش، از سه سالگی معمولاً از او می‌خواست که برای دورهمی‌های اجتماعی و سیاسی سخنرانی‌های کوتاه ایراد کند. در بحث‌ها و مسابقات سخنرانی، در مدرسه و منطقه، مرتب شرکت می‌کرد. او در مسجد محله حضوری مداوم داشت و می‌گوید «جالب است که در سن پایین مسئولیت نظارت بر ساخت بنایی بزرگ در مسجد به من سپرده شد. آنجا زمان زیادی را با بزرگترها می‌گذراندم و از جدیت و اعتبار زیادی برخوردار شدم.»

دکتر چودری به یاد می‌آورد که در آن زمان «فرزند مادرم بودم، و عصرها زمان زیادی را با او می‌گذراندم و به داستان‌های پیامبران گوش می‌دادم. یادم می‌آید که معمولاً در کارهای خانه نیز به مادرم کمک می‌کردم.» او روزهایی را به یاد می‌آورد که عصرها با دوستان و برادرانش در زمین بازی بزرگ نزدیک خانه‌شان فوتبال بازی می‌کرد.

***

به نظر دکتر چودری پدر و مادرش بیشترین تأثیر را بر شخصیت کنونی‌اش گذاشته‌اند. او می‌گوید «درواقع، بیش و پیش از هر چیز، مادر عزیزم نثار بیگم بود که حس مسئولیت‌پذیری، راست‌گویی، و شوق یادگیری را در من القا کرد. او از من شخصی با قلب پاک و روحیهٔ قناعت ساخت. در درجهٔ دوم پدرم، غلامحسین چودری، است که مددکار اجتماعی بود و به من آموخت که با ازخودگذشتگی به مردم خدمت کنم. او به من یاد داد که قدر تنوع را بدانم و فارغ از نژاد و دین به همه احترام بگذارم.»

که به مدرسه‌ای نزدیک منزل‌شان رفت؛ یکی از مدرسه‌های رایگان برای عموم بسیاری که پدرش برای کودکان خانواده‌های مهاجر تأسیس کرد. درس‌های مورد علاقه‌اش در مدرسه علوم و جغرافیا بودند که نشان‌دهندهٔ کنجکاوی او در مورد ناشناخته‌هاست. می‌گوید «این درس‌ها به من درک خوبی از تنوع فرهنگی، طبیعت، و توسعهٔ دانش‌بنیاد در مناطق و کشورهای مختلف جهان داد.»

دکتر چودری بر این باور است که علاقه‌اش به علم و پژوهش ریشه در آموزش اولیه‌اش دارد. او می‌گوید «مهم‌تر از همه تفسیر آیه‌های قرآن دربارهٔ تفکر و تأمل دربارهٔ کائنات و آفرینشِ الله سبحانه و تعالی بود که الهام‌بخش من برای تحقیق و کنجکاوی شد.» او به دستاوردهای دانشمندان مسلمان در دنیای قرون وسطا علاقه بسیاری داشت و به آن افتخار می‌کرد. «مطالعاتم دربارهٔ دانشمندان مسلمان قرون وسطا، که علم مدرن را پی افکندند، کمکم کرد که به علاقه‌ام به علم شکل بدهم.»

دکتر چودری به مطالعه دربارهٔ تحولات شگرف کشورهای دیگر نیز علاقه داشت. این به او شوق سفر بخشید و به اشتیاقش برای کسب علم دامن زد. آزمایش‌های عملی که می‌توانست در آزمایشگاه علمی مجهز دبیرستانش انجام دهد علاقه‌اش به علوم طبیعی را شعله‌ورتر می‌کرد.

اشتیاق عمیق او به آموختن و عادتش به مطالعه سرانجام او را به سمتی هدایت کرد که پژوهشگر و دانشمند شود. می‌گوید «هنوز به یاد دارم که کنجکاو بودم بدانم چرا پدربزرگ و مادربزرگم پیر و دچار بیماری‌های گوناگون می‌شوند، و چرا نمی‌توان جلوی پیری را گرفت یا روند آن را وارونه کرد.» پس از آن بود که علاقهٔ زیادی به شیمی حیات به عنوان عشق و پیشه‌اش پیدا کرد.

***

دکتر چودری مدرک دکتری‌اش در شیمی آلی را از پژوهشگاه شیمی حسین ابراهیم جلال در دانشگاه کراچی پاکستان گرفت. او اکنون یکی از پرکارترین نویسندگان در رشتهٔ شیمی فراورده‌های طبیعی و از پیشگامان آن در جهان است. او نیز همچون استادش دکتر عطا الرحمان، با پژوهش‌های خود تأثیر شگرفی بر این رشته گذاشت.

فرآوردهٔ طبیعی ماده‌ای است که توسط گیاهان، جانوران و میکروب‌ها تولید می‌شود؛ موادی حاصل از سوخت‌وساز همچون کربوهیدرات‌ها، پروتئین‌ها، چربی‌ها، و اسیدهای نوکلئیک. هدف شیمی فراورده‌های طبیعی شناخت موادی است که طی میلیون‌ها سال تحت تنش‌های گوناگون در موجودات زنده تکامل یافته‌اند. این شیمی‌دانان تلاش می‌کنند این حکمت باستانی طبیعت را استخراج کنند و به نفع بشر به کار بگیرند. دکتر چودری و شیمی‌دانان دیگر رشتهٔ فراورده‌های طبیعی نشان داده‌اند که بسیاری از این مواد شیمیایی خواص دارویی دارند.

دکتر چودری استاد شیمی آلی و شیمی فراورده‌های طبیعی است و از سال ۲۰۰۲ مدیریت مرکز بین‌المللی علوم شیمیایی و زیستی (ICCBS) را بر عهده دارد که عالی‌ترین پژوهشگاه علوم شیمیایی و زیستی در کشورهای در حال توسعه لقب گرفته است. تلاش‌های او در راه‌اندازی چندین پژوهشگاه هم در داخل پاکستان و هم در کشورهای خارجی تعیین‌کننده بوده است.

دکتر چودری بیش از هزار مقالهٔ علمی نوشته و ۵۷ حق امتیاز بین‌المللی به ثبت رسانده است. علاوه بر این، ۶۸ کتاب و ۴۰ فصل در کتاب‌های دیگر نوشته است. او می‌گوید «گذشته از آثار علمی‌ام، از فرصت‌هایی که توانسته‌ام برای صدها پژوهشگر جوان آفریقایی و آسیایی فراهم کنم تا در ICCBS و مؤسسات گوناگون دیگر در جهان دورهٔ پژوهشی ببینند احساس رضایت عمیقی می‌کنم. او استاد راهنمای نزدیک به صد دانشجوی دکتری بین‌المللی بوده که بسیاری از آنها خانم هستند.

دکتر چودری می‌گوید «با گذشت زمان، دریافتم که ارزش‌های خانوادگی‌ام، آموزش علمی ممتازی که در مؤسسه‌های درجه یک آمریکا دیده‌ام، سفرهای خارجی گسترده، و ارتباطم با ICCBS مرا به مهارت‌ها و بینش لازم برای پیشگامی و سرآمدی هم در دانشگاه و هم در حرفه‌ام مجهز کرده‌اند.» او احساس می‌کند که مأموریت دارد هم به کشورش و هم به کل بشریت خدمت کند.

این روزها دکتر چودری کمتر زمان اضافه‌ای پیدا می‌کند اما سفر همیشه تفریح مورد علاقه‌اش بوده است. او می‌گوید «تنوع فرهنگ‌ها، اقوام، طبیعت، مناظر، و تاریخ مرا به خود جذب می‌کند.»

شکار مولکول‌های درمانی در جنگل‌های طب سنتی

دکتر اقبال چودری عصاره‌های گیاهی را در بوتهٔ علم مدرن آزمایش می‌کند

آیا گیاهانی که دارویی می‌نامیم داروهای مؤثری هستند؟ خب، بازار پر از انواع گیاهان «دارویی» با بسته‌بندی‌های پرزرق‌وبرق و نام‌های تجاری فریبنده است. اما آیا واقعاً کار هم می‌کنند؟ دکتر محمد اقبال چودری، زیست‌شیمی‌دان پژوهشگاه بین‌المللی علوم شیمیایی و زیستی (ICCBS) در دانشگاه کراچی در پاکستان، می‌گوید «گیاهان دارویی از عصر باستان بنیان طب سنتی بوده‌اند، و در دوران معاصر به عنوان منبع داروهای جدید نقشی مرکزی بازی کرده‌اند.»

دکتر چودری گیاهان دارویی بسیاری را در جست‌وجوی اثرگذاری‌شان آزمایش کرده است. او می‌گوید «به عنوان یک شیمی‌دان، حقیقتاً شیفتهٔ تنوع شیمیایی بی‌کرانی هستم که در گیاهان وجود دارد.» با ابزارهای امروزی علم، به همراه دانش سنتی دربارهٔ کاربردهای گیاهان دارویی، می‌توان آنها را به عنوان منبع پایدار و غنی داروهای جدید در برابر بیماری‌های شایع و نوظهور به کار برد.

بازگشت به طبیعت، با تمام عناصر رمانتیک آن، در دهه‌های اخیر در نقاط مختلف دنیا به نوعی سبک زندگی تبدیل شده است. استفاده از ترکیبات گیاهی سنتی، به جای داروهای به اصطلاح «شیمیایی»، که بسیاری آن را نتیجهٔ تباهی تمدن مدرن می‌دانند، جنبهٔ بارزی از این جنبش است که محدود به شرق هم نیست؛ داروهای گیاهی در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته به گستردگی مصرف می‌شوند.

در سرتاسر جهان، بین ۵۰ تا ۸۰ هزار گونه گیاه گل‌دار وجود دارد که برای خواص دارویی‌شان به کار می‌روند. گیاهان دارویی عموماً برای طیف گسترده‌ای از فایده‌ها برای سلامتی ما تجویز می‌شوند؛ از شکستن سنگ مثانه و پایین آوردن فشار خون گرفته تا کاهش خطر سرطان‌های گوناگون و حتا درمان افسردگی.

این ادعاها از آزمون علم چگونه بیرون می‌آیند؟ گیاه‌شیمی‌دانان و داروشناسان برای تعیین کارایی این نوع ترکیبات گیاهی چندین تکنیک معتبر ابداع کرده‌اند. آیا درمان‌های گیاهی سنتی در مجموع آن‌طور که در طب سنتی ادعا می‌شود مؤثرند؟ آیا احتمال اینکه این گیاهان از هر گیاه دیگری که به تصادف انتخاب شود در پژوهش‌های دارویی مؤثرتر باشند بیشتر است؟ آیا گیاهان دارویی بی‌خطرند؟ آیا مؤثرند؟ میزان مصرف بهینهٔ آنها کدام است؟ پیامدهای جانبی و/یا تداخل‌شان با داروهای دیگر چطور؟

دکتر چودری می‌گوید «کار ما و کار دانشمندان دیگر با قطعیت اهمیت گیاهان دارویی به عنوان مهم‌ترین منبع داروهای جدید را نشان داده و در بسیاری موارد کاربردهای سنتی‌شان را به شیوهٔ علمی ثابت کرده است. جالب است که تمام گیاهان دارویی، که در انواع طب سنتی به کار می‌روند، نمی‌توانند معیارهای سخت‌گیرانهٔ علمی شامل بی‌خطری، کارایی و عدم تداخل را با موفقیت برآورده کنند. اما نرخ موفقیت در یافتن مولکول‌های دارومانند از  گیاهان دارویی خیلی بالاتر از غربال تصادفی عصاره‌های گیاهی یا کتابخانه‌های شیمیایی است.»

گروه دکتر چودری روی گیاهان دارویی بسیاری کار کرده‌اند که در طب سنتی به کار می‌روند، و موفق شده‌اند از آنها چندین ترکیب زیست‌فعال یا داروی بالقوه استخراج کنند. برای مثال، از عروسک پشت‌پردهٔ کوتوله (Physalis minima) برای درمان نوعی بیماری گرمسیری به نام لیشمانیاز استفاده کرده‌اند که در اثر یک انگل آغازی ایجاد می‌شود و ۱۲ میلیون نفر در ۹۷ کشور را آلوده کرده است. از این گذشته، در گونه‌ای زبان پس قفا (Delphinium denudatum) ماده‌ای کشف کرده‌اند که خاصیت قوی ضد صرع دارد. سپس برای تحقیقات بیشتر آن را در آزمایشگاه به شیوهٔ مصنوعی ساخته‌اند. این ترکیبات گیاهی و مشابه‌های مصنوعی آنها هم‌اکنون در کارآزمایی‌های بالینی به کار می‌روند.

دکتر چودری، گرچه در پژوهش‌هایش از دانش سنتی بهرهٔ بسیاری برده، اما در مورد استفادهٔ نادرست از این گیاهان هشدار می‌دهد. بسیار مهم است که برای ارزیابی کارایی و بی‌خطری داروهای سنتی از روش‌های علمی استفاده شود. او می‌گوید «تغییرات ذاتی در مقادیر مواد شیمیایی زیست‌فعال موجود در گیاهان تولید محصول استاندارد بر پایهٔ آنها را به چالشی تبدیل می‌کند. برای ساخت دارویی بر پایهٔ شواهد علمی، انجام کارآزمایی‌های پیشابالینی، سم‌شناختی و بالینی برای محصولات گیاهی استاندارد مطلقاً ضروری است.»

***

علاقهٔ پژوهشی دکتر چودری بیشتر بر یافتن فعالیت‌های زیستی ترکیبات طبیعی و مصنوعی متمرکز بوده است. طرح‌های پژوهشی گروه او بر بیشتر بر اختلالت سوخت‌وساز و عصب‌شناختی متمرکز است. او می‌گوید «هدف ما یافتن راه‌حل برای چالش‌های سلامتی حل‌نشده و شایع است.» آنها از شناخت عمیق خود از اصول شیمیایی و فرایندهای زیست‌شناختی با موفقیت در کشف تعداد زیادی مولکول جالب با کاربردهای دارویی بالقوه استفاده کرده‌اند. کیفیت پژوهش‌های این گروه نه تنها در سطح بین‌المللی به رسمیت شناخته شده، بلکه توجه صنایع داروسازی پیشرو را نیز به خود جلب کرده است.

یکی از جذاب‌ترین گروه‌های این مولکول‌ها آنزیم‌ها هستند که کل دستگاه حیات را تنظیم می‌کنند. تولید بیش از حد آنها منجر به بروز بیماری‌های بی‌شماری می‌شود. آنزیم‌ها برای آغاز یا تسریع یک واکنش شیمیایی باید به مولکولی خاص، به نام پیش‌ماده، متصل شود. پس برای کاهش یا حتا توقف فعالیت یک آنزیم باید از مولکولی استفاده کرد که به آنزیم متصل شود و مانع از اتصال آن به پیش‌ماده شود. به این فرایند مهار آنزیم گفته می‌شود. این مولکول‌ها، که مهارکننده یا بازدارندهٔ آنزیم نامیده می‌شود، از طریق چند سازوکار عمل می‌کنند، ازجمله رقابت با پیش‌ماده بر سر اتصال به جایگاه فعال آنزیم.

دکتر چودری می‌گوید «گروه پژوهشی ما بازدارنده‌های جدیدی برای آنزیم‌های دارای اهمیت پزشکی کشف و بررسی کرده است که می‌توان از آنها برای توقف آبشار مولکولی در اختلالات وابسته به آنزیم، همچون بیماری آلزایمر، انواع دیابت و سرطان سینهٔ ER+ استفاده کرد.» در نتیجهٔ این پژوهش‌ها، چندین گروه جدید از مولکول‌هایی با خواص دارویی، به همراه شناخت مرتبط با سازوکار عمل آنها، وارد منابع جهانی شده است.

هدف این است که محصول نهایی که در غیر این صورت تولید می‌شد تا حد امکان کاهش یابد. و هنگامی که محصول نهایی واکنشی آنزیم تسهیل می‌کند ترکیب مضر ناخواسته باشد که منجر به یک بیماری فیزیولوژیک می‌شود، بازدارنده‌اش را می‌توان دارو نامید. بسیاری از مولکول‌هایی که دارو به شمار می‌آیند، ازجمله آنتی‌بیوتیک اریترومایسین، درواقع بازدارنده‌های آنزیمی هستند که مانع فعالیت آنزیم می‌شوند تا یک عامل بیماری‌زا را نابود کنند یا یک کفهٔ تعادلی فیزیولوژیک را به نفع ما سنگین‌تر کنند.

یکی از کشف‌های گروه پژوهشی دکتر چودری که در سطح بین‌المللی شناخته شده است بازدارنده‌های آنزیم اوره‌آز است. برای مثال، از بازدارنده‌های آنزیم اوره‌آز به عنوان داروی زخم معده استفاده شده است. اوره‌آزی که باکتری Helicobacter pylori در معدهٔ انسان به میزان زیاد تولید می‌کند، با تجزیهٔ مولکول اوره (که پیش‌ماده‌اش است) اسیدیتهٔ آستر مخاطی معده را افزایش می‌دهد. افزایش اسیدیته در آستر معده برش‌هایی ایجاد می‌کند و سبب التهاب معده یا گاستریت می‌شود که در مواردی ممکن است سرطانی شود. بنابراین هر چیزی که بتواند جلوی اوره‌آز را بگیرد یک داروی بالقوه برای زخم معده است.

خوشبختانه ترکیبات گوناگونی وجود دارند که می‌توان از آنها به عنوان بازدارندهٔ اوره‌آز استفاده کرد، اما آیا باید آنها را به شکل داروی خوراکی برای بیمارانی که زخم معده دارند تجویز کرد؟ آیا مهم است که این مواد منشاء گیاهی داشته باشند یا باکتریایی، یا اصلاً مصنوعاً در آزمایشگاه ساخته شده باشند؟ پیامدهای جانبی‌شان چیست؟ آیا به اندازهٔ کافی اختصاصی هستند که به پروتئین‌های دیگری غیر از آنزیم هدف متصل نشوند؟ چه عواملی یک بازدارندهٔ آنزیمی را به دارویی مؤثر تبدیل می‌کند؟ اینها پرسش‌هایی هستند که در پژوهش‌های دکتر چودری به آنها پاسخ داده می‌شود.

***

فعالیت زیستی یک گیاه مبتنی بر مواد شیمیایی آن است. این مواد شیمیایی را گیاهان در واکنش به تنش‌های زنده و غیرزنده می‌سازند، و بنابراین یک گیاه در فصل‌های مختلف و مناطق مختلف ممکن است تفاوت‌های چشمگیری در ترکیب شیمیایی و در نتیجه تأثیر زیستی‌اش داشته باشد. این عامل کل رشته مواد گیاهی و داروشناسی گیاهی را بسیار پیچیده و غیرقطعی می‌سازد.

دکتر چودری می‌گوید «چگونگی حصول اطمینان از اندازه‌گیری درست مقادیر هزاران مادهٔ شیمایی موجود در عصاره‌های گیاهی یکی از قدیمی‌ترین پرسش‌ها در رشتهٔ پژوهشی من است. با وجود پیشرفت‌های بزرگ در طیف‌سنجی، ژنومیک و متابولومیک، هنوز پاسخی برای این پرسش پیدا نشده است.» پاسخ این مسئله به راستی تحولی در این رشته ایجاد خواهد کرد. او می‌گوید «گروه ما قصد دارد روش‌های سریعی در متابولومیک غیرهدفمند ابداع کند که به کمک آنها بتوان مجموعهٔ متابولیت‌های کوچک گیاه شاهد (که فعالیت زیستی‌اش ثابت شده) را با گیاه مورد آزمایش مقایسه کرد.»

دکتر چودری رویایی دارد: تأسیس یک مرکز بین‌المللی چندرشته‌ای برای بیماری‌های گرمسیری نادیده گرفته‌شده. او آرزو دارد وقت و انرژی لازم برای انجام این مأموریت در آیندهٔ نزدیک را داشته باشد. او می‌گوید «این مرکز به رویای من برای ایجاد پژوهشگاهی در سطح جهانی با بودجهٔ دائمی و شبکه‌ای جهانی از آزمایشگاه‌های اقماری برای بررسی علت و درمان بیماری‌های گرمسیری بی‌شماری که نادیده گرفته شده‌اند تحقق خواهد بخشید.» به این دلیل نادیده گرفته‌شده‌اند که این بیماری‌های تهی‌دستان در «اولویت» صنعت جهانی داروسازی قرار ندارند، گرچه بر زندگی چند میلیارد نفر در فقیرترین مناطق جهان اثر می‌گذارند.