نبرد پنهان درون بدن
با وجود پیشرفت‌های صورت‌گرفته، پیوند اعضا هم‌چنان یکی از پیچیده‌ترین و پرچالشترین درمان‌ها در پزشکی است که به دقت و دانش عمیق از تعامل سیستم ایمنی بدن با اعضای پیوندی، نیاز دارد. به‌طور کلی، با مهار مسیرهای فعال‌کننده سلول‌های T و کاهش تولید آنتی‌بادی‌های مخرب، می‌توان از رد پیوند جلوگیری و تحمل ای مونولوژیک را تقویت کرد.
به گزارش ستاد ارتباطات و ترویج بنیاد علم و فناوری مصطفی(ص)، این رویکرد به‌ویژه در مراحل حیاتی پاسخ ایمنی، از جمله تمایز و عملکرد سلول‌های T و تعامل آن‌ها با سایر سلول‌های سیستم ایمنی، اهمیت دارد. به باور محمد صائغ، مهم‌ترین پرسش در این رشته «سازوکار مدارای ایمنی‌شناختی و نحوه فریفتن دستگاه ایمنی برای پذیرش یک اندام بیگانه بدون رد پیوند و بدون‌سرکوب‌دستگاه‌ایمنی»است.با وجود پیشرفت‌های صورت‌گرفته، پیوند اعضا هم‌چنان یکی از پیچیده‌ترین و پرچالشترین درمان‌ها در پزشکی است که به دقت و دانش عمیق از تعامل سیستم ایمنی بدن با اعضای پیوندی، نیاز دارد. به‌طور کلی، با مهار مسیرهای فعال‌کننده سلول‌های T و کاهش تولید آنتی‌بادی‌های مخرب، می‌توان از رد پیوند جلوگیری و تحمل ای مونولوژیک را تقویت کرد. این رویکرد به‌ویژه در مراحل حیاتی پاسخ ایمنی، از جمله تمایز و عملکرد سلول‌های T و تعامل آن‌ها با سایر سلول‌های سیستم ایمنی، اهمیت دارد. به باور محمد صائغ، مهم‌ترین پرسش در این رشته «سازوکار مدارای ایمنی‌شناختی و نحوه فریفتن دستگاه ایمنی برای پذیرش یک اندام بیگانه بدون رد پیوند و بدون‌سرکوب‌دستگاه‌ایمنی»است.
پیوند عضو یکی از پیشرفته‌ترین روش‌های درمانی است که به بیماران مبتلا به نارسایی اندام‌های حیاتی مانند قلب، کلیه، کبد و ریه فرصتی دوباره برای زندگی می‌دهد. در سال‌های اخیر، تعداد این پیوندها افزایش یافته و پیشرفت‌های قابل توجهی در این زمینه صورت گرفته است. بیشتر پیوندها از اهداکنندگانی انجام می‌شود که با بیمار نسبت خونی ندارند که به آن پیوند آلوژنیک گفته می‌شود. پیوند کلیه در این میان، بیشترین آمار را دارد. با این حال، یکی از چالش‌های جدی این روش، واکنش سیستم ایمنی بدن در برابر عضو جدید است که می‌تواند منجر به پس‌زدن پیوند شود. برای پیشگیری از این مشکل، بیماران مجبور به مصرف مداوم داروهای سرکوب‌کننده سیستم ایمنی هستند. این داروها اگرچه به پذیرش عضو کمک می‌کنند اما با ضعیف کردن سیستم ایمنی، خطر عفونت و عوارضی مانند افزایش فشار خون و آسیب کلیوی را به همراه دارند.
سیستم ایمنی: محافظ یا مهاجم؟
سیستم ایمنی بدن، به‌عنوان یک ارتش محافظ عمل کرده و از بدن در برابر تهدیدات خارجی نظیر ویروس‌ها، باکتری‌ها و حتی ارگان‌های خارجی محافظت می‌کند. زمانی که یک عضو از بدن فرد اهداکننده وارد بدن فرد گیرنده می‌شود، سیستم ایمنی باید تصمیم بگیرد که آیا این عضو را به‌عنوان بخش جدیدی از بدن بپذیرد یا به‌عنوان تهدیدی برای سلامت بدن، شناسایی کند. در اکثر موارد، سیستم ایمنی بدن به‌طور طبیعی این عضو را به‌عنوان تهدید شناسایی می‌کند و واکنشی به نام "رد پیوند" رخ می‌دهد. رد پیوند به این معناست که بدن عضو پیوندی را به‌عنوان یک جسم خارجی شناسایی کرده و شروع به حمله به آن کند. این حمله می‌تواند آسیب جدی به عضو پیوندی وارد کرده، عملکرد آن را مختل کند و به بدن فرد گیرنده عضو، لطمه بزند.
راز شناسایی
سیستم ایمنی بدن از چندین سازوکار برای شناسایی تهدیدات استفاده می‌کند. یکی از اصلی‌ترین این سازوکارها، استفاده از آنتی‌ژن‌ها است. آنتی‌ژن‌ها، مولکول‌های خاصی هستند که به سیستم ایمنی این امکان را می‌دهند که تهدیدات را شناسایی کنند. این آنتی‌ژن‌ها معمولاً روی سطح مولکول‌های MHC (مولکول‌های سازگاری بافتی) قرار دارند. مولکول‌های MHC به سیستم ایمنی کمک می‌کنند تا تفاوت میان «خودی» و «غیرخودی» را شناسایی کند. به‌طور مثال، اگر مولکول‌های MHC در بدن گیرنده با مولکول‌های مشابه در عضو پیوندی، تطابق نداشته باشند، سیستم ایمنی عضو پیوندی را به‌عنوان تهدید شناسایی می‌کند و واکنش دفاعی علیه آن آغاز می‌شود. در عمل، واکنش‌های ایمنی بدن پیچیدگی‌های زیادی دارند که به‌طور عمده ناشی از فرایند شناسایی تفاوت‌های مولکولی میان بافت‌های مختلف است. هرچه تطابق میان مولکول‌های MHC دقیق‌تر باشد، احتمال رد پیوند کاهش یافته و شانس بقای عضو پیوندی افزایش می‌یابد. در این فرایند، سلول‌های دِندریتیک که به‌عنوان «پیغام‌رسان‌های سیستم ایمنی» شناخته می‌شوند، آنتی‌ژن‌ها را از عضو پیوندی جمع‌آوری کرده و آن‌ها را به سلول‌های T منتقل می‌کنند. این انتقال اطلاعات به سلول‌های T ، باعث فعال شدن واکنش‌های ایمنی می‌شود که در نهایت به رد پیوند می‌انجامد. یکی از دانشمندان پیشگام برای رفع موانع پیوند عضو، محمد صائغ است. تحقیقات این حوزه، به‌ویژه تحت هدایت محمد صائغ که از دانشمندان برجسته در توسعه استراتژی‌های درمانی در این زمینه است، نویدبخش پیشرفت‌های چشمگیر در علم پزشکی است. برای درک بهتر دستاورد این دانشمند، باید یک گام به عقب برگردیم تا ببینیم پاسخ ایمنی علیه عضو پیوندی، چگونه شکل می‌گیرد.
کلید هوشمند برای حفاظت
یکی از روش‌هایی که پژوهشگران برای جلوگیری از رد پیوند استفاده می‌کنند، مسدود کردن مسیرهایی است که به سیستم ایمنی اجازه می‌دهد تا حمله به عضو پیوندی را آغاز کند. یکی از این مسیرها که محمد صائغ در پژوهش‌های پیشین خود به آن اشاره کرده، مسیر CD28-B7 (برهم‌کنش پروتئین‌های B7 روی سلول ارائه‌کننده آنتی‌ژن با مولکول CD28 روی سلول ایمنی) است که در فعال شدن سلول‌های T نقش دارد. وقتی این مسیر مسدود می‌شود، سلول‌های T دیگر قادر به فعال شدن و حمله به عضو پیوندی نخواهند بود. نتایج تحقیقات صائغ در سال 1995 نشان داده‌اند که استفاده از مولکول CTLA4Ig می‌تواند این مسیر را مسدود کند. این مولکول می‌تواند به‌طور مؤثری پاسخ‌های ایمنی بدن را کاهش داده و جلوی حمله به بافت‌های پیوندی را بگیرد.
رمزگشایی قطعه گمشده
پژوهش‌های صائغ به مطالعات مولکول‌های دیگر تحریک‌کننده سلول T از جمله اعضای خانواده CD28و B7 منجر شد تا جایی که در سال 2003، او عملکردهای پیچیده مولکول جدید تحریک‌کننده سلول T، ICOS (تحریک کننده القایی) را در مقاله‌ای گزارش کرد. در واقع، CD28 نام خانواده بزرگی است که شامل خود مولکولCD28 هم می‌شود. جالب است بدانید مولکول ICOS نیز عضوی از این خانواده است اما برخلاف خود مولکول CD28 که به‌طور دائم بر سطح سلول‌های T وجود دارد، ICOS تنها پس از فعال شدن سلول‌های T و در پاسخ به محرک‌های خاص ظاهر می‌شود. این ویژگی باعث می‌شود که ICOS یک مولکول مؤثر در فرایندهایی باشد که به تنظیم دقیق پاسخ‌های ایمنی کمک می‌کنند. صائغ نشان داده است که این مولکول نقشی کلیدی در پیش‌بینی پذیرش یا رد پیوند ایفا می‌کند و در فرایند شناسایی آنتی‌ژن‌های پیوندی توسط سلول‌های T تأثیرگذار است. این شناسایی می‌تواند به‌صورت مستقیم، یعنی از طریق تشخیص آنتی‌ژن‌های بیگانه، یا به‌صورت غیرمستقیم، یعنی پس از پردازش آنتی‌ژن‌ها توسط سلول‌های خودی و ارائه آن‌ها به سلول‌های T، انجام شود. علاوه بر این، تعامل میان ICOS و مولکول‌های مشابه بر سطح سلول‌های دندریتیک و دیگر سلول‌های ایمنی، نقش مهمی در تنظیم و تقویت پاسخ‌های ایمنی ایفا می‌کند. همچنین، بررسی‌ها نشان داده‌اند که مهار ICOS در مراحل اولیه یا تأخیری پیوند، می‌تواند بر بقا و پذیرش عضو تأثیر داشته باشد.
کشف کلیدی برای خاموش کردن سیستم ایمنی
همان‌طور که گفته شد، پس از پیوند عضو، سلول‌های T می‌توانند به ارگان پیوندی حمله کرده و آن را رد کنند و ICOS مولکولی کلیدی است که به تقویت واکنش‌های ایمنی کمک می‌کند. برای بررسی دقیق‌تر این مسیر، گروه تحقیقاتی صائغ، آزمایش‌هایی روی مدل‌های حیوانی انجام دادند که در آن قلب‌های جدید به موش‌ها پیوند زدند و مسیر ICOS را در دو زمان مختلف، مهار کردند. مهار زودهنگام باعث واکنش‌های ایمنی شدید و رد سریع پیوند شد، در حالی که مهار دیرهنگام التهاب را کاهش داده و شانس پذیرش پیوند را افزایش داد.
وقتی مسیر ICOS مسدود می‌شود، سلول‌های T دیگر نمی‌توانند به‌طور مؤثر با سلول‌های دِندریتیک تعامل داشته باشند. همین باعث شده که یافته‌های اخیر، ICOS را به‌عنوان یک هدف درمانی جدید معرفی کنند و بنابراین، داروهای جدیدی در حال توسعه هستند که از طریق مهار این مسیر، شدت واکنش‌های ایمنی را کاهش می دهند. این داروها در آزمایش‌های بالینی توانسته‌اند از بروز التهاب در بافت‌های پیوندی جلوگیری کرده و خطر رد پیوند را کاهش دهند.
از تطابق بافت تا موفقیت پیوند
مجموعه سازگاری بافتی اصلی (MHC) در انسان با نام آنتی‌ژن‌های لکوسیت انسانی (HLA) شناخته می‌شود. آزمایش‌های HLA یکی از مهم‌ترین ابزارهایی هستند که به پزشکان کمک می‌کنند تا شانس موفقیت پیوند را افزایش دهند. این آزمایش‌ها با بررسی تطابق بافتی بین فرد گیرنده و اهداکننده، از طریق شناسایی مولکول‌های MHC، پیش‌بینی می‌کنند که آیا سیستم ایمنی فرد گیرنده عضو پیوندی را رد خواهد کرد یا خیر؟ هرچه این تطابق دقیق‌تر باشد، احتمال رد پیوند کاهش یافته و شانس بقای عضو پیوندی، بیشتر می‌شود. یکی از چالش‌های پیچیده در پیوند اعضا این است که سیستم ایمنی هر فرد، به‌طور متفاوتی به اعضای پیوندی واکنش نشان می‌دهد. این تفاوت‌ها، ناشی از تفاوت‌های ژنتیکی افراد هستند. برخی از افراد ممکن است سیستم ایمنی‌شان به‌راحتی عضو پیوندی را بپذیرد و بدنشان به‌طور طبیعی این عضو را به‌عنوان بخشی از بدن خود در نظر بگیرد، در حالی که برای برخی دیگر، بدن به‌سرعت عضو پیوندی را به‌عنوان تهدید شناسایی کرده و به آن حمله می‌کند. بنابراین آزمایش‌های پیشرفته و دقیق برای بررسی میزان تطابق بافتی پیش از پیوند، ضروری است.
آن‌چه خواندید پیش‌تر در شماره دوم نشریه بین‌المللی رصدخانه منتشر شده بود .
