اخبـــار جایـزه مصطفی (ص)

وقتی زندگی در کوچک‌ترین مقیاس خود قدرت‌نمایی می‌کند

1404/3/7

نفوذ به قلب ایمنی

اگر به شما درباره ویروسی گفته شود که بیش از 90 درصد مردم در سراسر جهان به آن مبتلا شده‌اند، اولین گزینه‌هایی که به آن فکر می‌کنید، چه هستند؟ احتمالا ذهنتان به سمت ویروس‌هایی چون کرونا  و یا ویروس آبله‌مرغان  برود اما این بار صحبت از ویروس دیگری است. ویروس Epstein-Barr یا به‌اختصار EBV، ویروسی است که به‌طور گسترده در میان انسان‌ها پرسه می‌زند و بسیاری از ما حتی بدون این‌که متوجه باشیم، در معرض آن قرار گرفته‌ایم. این ویروس‌ها، زیرکانه از طریق دهان وارد حریم ما می‌شوند. ابتدا در برخورد با سلول‌های پوششی حلق، اولین میزبانان خود را انتخاب می‌کنند و شروع به تکثیر می‌کنند؛ این اتفاق به‌ویژه در افرادی رخ می‌دهد که سیستم ایمنی ضعیفی دارند. پس از آن به سمت هدف اصلی خود حرکت می‌کنند. هدف اصلی، لنفوسیت‌های B هستند؛ سلول‌هایی مهم در سیستم ایمنی که اکنون به‌جای دفاع از بدن، به پناهگاهی برای ویروس‌های EBV تبدیل شده‌اند. فاز لیتی  آغاز می‌شود. این فاز مرحله‌ای از چرخه زندگی ویروس‌هاست که در آن با فعالیت بسیار بالا، بیشترین تولید نسل‌های جدید خود را دارند. در این مرحله ویروس‌ها به‌طور مستقیم به سلول میزبان حمله کرده و با آلوده کردنش، آن را به خدمت خود می‌گیرند.

 این ویروس درنهایت می‌تواند بیماری‌های ساده تا طیف وسیعی از بیماری‌های بدخیم را ایجاد کند. از جمله این بیماری‌ها می‌توان به عفونت دستگاه تنفسی، مونونوکلئاز عفونی، بیماری کاوازاکی و برخی از انواع سرطان‌ها اشاره کرد. به‌طور کلی ویروس EBVبا فرایند سرطان‌زایی و حتی بیماری‌های خودایمنی ارتباط دارد و می‌تواند باعث تغییرات ژنتیکی در سلول‌ها شود که منجربه تکثیر غیرقابل کنترل آن‌ها می‌شود. چالش دیگری که در ارتباط با  EBV وجود دارد، پیچیدگی تشخیص و درمان است. با توجه به اینکه بسیاری از علائم اولیه عفونت EBV مشابه با دیگر بیماری‌های ویروسی است، تشخیص صحیح و به‌موقع آن ممکن است دشوار باشد. این امر می‌تواند باعث تأخیر در درمان و افزایش خطر عوارض طولانی‌مدت یا پیشرفت بیماری به وضعیت‌های وخیم‌تر شود.        

بدن دست­ به ­کار می­شود

ویروس­ های Epstein-Barr برای تکثیر، به پروتئین­ هایی از جمله BZLF1 و BRLF1 نیاز دارند؛ تولید این پروتئین ­ها و آزاد شدنشان به‌عنوان زنگ هشداری در بدن، سایر سلول­های ایمنی به‌ویژه سلول­های T کشنده را از شرایط پیش‌آمده آگاه می‌کنند. سلول­ های T کشنده سربازان کارکشته ­ای هستند که سلول­ های آلوده به ویروس را شناسایی کرده و آن­ها را نابود می­سازند تا از تکثیر بیشتر ویروس جلوگیری شود. این درگیری ایجادشده، در برخی افراد با علائمی چون تب، گلودرد و خستگی، صحنه ­ای از بیماری مونونوکلئوز را به نمایش می­گذارد. با گذشت زمان و پیروزی نسبی سیستم ایمنی، بیشتر ویروس­ ها نابود می­شوند اما  EBV به راحتی تسلیم نمی­شود. پس از این مرحله ویروس­ های باقی­مانده با واردشدن به فاز نهفتگی، برای مدت­ها در مخزن لنفوسیت­ های B مخفی می­شوند و نقشه ­های شوم خود را برنامه ­ریزی می­کنند.

از یک عفونت ساده تا یک بیماری پیچیده

ویروس EBV، مهمانی بی‌سروصدا و مرموز در بدن است و شاید حتی سال‌ها هیچ نشانه‌ای از خود بروز ندهد اما تحقیقات جدید پرده از نقشی پنهان و نگران‌کننده برداشته‌اند؛ این ویروس ممکن است زمینه‌ساز بیماری‌های خطرناک‌تری، از جمله MS باشد. MS، یک بیماری خودایمنی است؛ به این معنی که در آن سلول­ های ایمنی بدن به ­اشتباه سلول­ های خودی را دشمن تلقی کرده و به نابودی آن­ها می­پردازند. در این بیماری، جنگ داخلی در سیستم عصبی مرکزی اتفاق می­افتد و دشمنان فرضی، سلول ­های الیگودنروسیت هستند که عملکرد حمایتی برای سلول­ های عصبی دارند. در نهایت التهاب ناشی از درگیری ­ها و اتفاقات، باعث اختلال در انتقال اطلاعات و بروز مشکلات جدی در بیمار می­شوند. علت دقیق بروز این بیماری هنوز به‌طور کامل مشخص نیست و عقیده بر این است که ناشی از مجموع عوامل محیطی و ژنتیکی است. در این میان، نقش ویروس EBV به‌عنوان یکی از عوامل محتمل، موضوع بسیاری از پژوهش‌ها بوده است. پروفسور سامیا خوری، یکی از دانشمندان برجسته زمینه­ MS، تحقیقات گسترده­ ای در مسیر شناسایی این عوامل بیماری­ زا و سازوکارهای تنظیم و تحمل آن انجام داده است. او درباره ارتباط ویروس EBV و MS می‌گوید: »بین مثبت بودن نتایج ویروس Epstein-Barr  و خطر ابتلا به  MSارتباط معناداری وجود دارد. «

نگاهی به تحقیق سامیا خوری

تحقیقات علمی پروفسور خوری به­ دنبال کشف رازهای پیچیده، بر بررسی اگزوزوم­ ها در سرم خون بیماران، تمرکز دارند. اگزوزوم‌ها ذرات کوچکی با قطر 30 نانومتر هستند که در واقع به‌عنوان پیام‌رسان‌های میکروسکوپی عمل می‌کنند و اطلاعات را در قالب مولکول‌های زیستی مانند پروتئین‌ها و چربی‌ها، از یک سلول به سلول دیگر منتقل می‌کنند. سامیا خوری درمورد اگزوزوم ­های افراد دارای MS می­گوید: »ما دریافتیم که اگزوزوم ­های سرمی بیماران MS، به‌ویژه در زمان فعالیت بیماری، پروتئین­های  Epstein-Barr  را بیان می­کنند و اگزوزوم­ های حامل این پروتئین توانستند ماکروفاژهای حاصل از مونوسیت­ ها را در بیرون از سلول فعال کنند«. به بیانی دیگر، وجود پروتئین ­های ویروس EBV مانند EBNA1 و LMP1 در اگزوزوم­های افراد بیمار، نشان از وجود و فعال شدن این ویروس در بدن آن­هاست. علاوه ­بر آن یافته ها نشان دادند که این اگزوزوم ها باعث ترشح پیام­ رسان­ های سلولی دیگری به نام سایتوکاین از ماکروفاژها -گروهی از سلول­های ایمنی- شده و در نهایت با شدت بخشیدن به التهاب، زمینه­ ساز MS می­شوند.

بررسی برخی دیگر از مکانیسم‌های احتمالی دخیل در نقش EBV در  MS

یکی از مکانیسم­ های پیشنهادی که EBV به واسطه آن می­تواند باعث MS شود، تقلید مولکولی است که در آن به دلیل شباهت پروتئین­ های EBV با پروتئین­ های بدن، سیستم ایمنی گیج شده و زمانی که علیه ویروس آنتی‌بادی تولید می‌کند، ممکن است این آنتی‌بادی‌ها به پروتئین‌های خودی نیز حمله کنند. برای مثال پروتئین BFRF3 که بخشی از پوشش ویروس است، شباهت زیادی به Septin-9 -یک پروتئین انسانی مهم در ساختار سلول­ های خودی-  دارد. در این شرایط بدن هنگام مواجه شدن با ویروس، مولکول­های دفاعی به نام آنتی­ بادی علیه BFRF3 تولید می­کند اما شباهت آن به Septin-9 باعث می­شود این آنتی ­بادی ­ها به این پروتئین خودی نیز حمله کنند. نتیجه این حمله اشتباه می­تواند به تخریب سلول ­های حمایتگر سیستم عصبی و ایجاد بیماری­هایی چون MS منجر شود. مکانیسم دیگر، فعال­ سازی غیرطبیعی سلول­ های B است. ویروس EBV می‌تواند با استفاده از پروتئین‌هایی مانند LMP2A و LMP1، سلول‌های B را فعال کند. این پروتئین‌ها رفتارهایی شبیه به سیگنال‌های طبیعی بدن دارند و به نوعی سلول‌های B را فریب می‌دهند تا سریع‌تر رشد و تکثیر کنند. نتیجه این است که تعداد زیادی سلول B غیرطبیعی یا مشکل‌دار تولید می‌شود که ممکن است باعث بیماری شوند. علاوه­ بر این ­ها، EBV  می‌تواند باعث آسیب غیرمستقیم شود. مثلاً وقتی سلول‌های ایمنی برای مبارزه با ویروس فعال می‌شوند، ممکن است ناخواسته به اعصاب نیز آسیب بزنند. این اتفاق شبیه این است که در جنگ برای نابودی دشمن، ساختمان‌های خودی نیز تخریب شوند.

 راز مصونیت

اگر تقریباً همه افراد به EBV مبتلا می‌شوند، چرا فقط تعداد کمی از آن‌ها MS می‌گیرند؟ همانطور که پیش‌تر ذکر شد، بیماری MS به بسیاری از عوامل محیطی و ژنتیکی مختلف وابسطه است و نمی‌توان آن را صرفا به این ویروس وابسته دانست. برای مثال، در برخی افراد، وجود نسخه معیوبی از ژن‌هایی مانند ژن‌های سازنده HLA می‌تواند سیستم ایمنی را به سمت واکنش‌های خودایمنی سوق دهد. HLA ، گلیکوپروتئین‌هایی هستند که پروتئین‌های موجود در سلول را در سطح آن و در دیدرس سیستم ایمنی قرار می‌دهند تا درصورت غیرطبیعی بودن آن‌ها، زنگ هشداری برای از بین بردن آن سلول باشد. اگر در ژن سازنده این گلیکوپروتئین‌ها تغییرات خاصی ایجاد شود، ممکن است به‌‌اشتباه خودی را دشمن نشان دهد و دردسرساز شود. علاوه‌بر آن، بحث عوامل محیطی چون میزان ویتامین D، سیگار کشیدن یا مکان زندگی نیز با اهمیتی بیشتر مطرح هستند. به‌طور کلی، ابتلا به EBV تنها یکی از قطعات این پازل پیچیده است و برای بروز MS، باید مجموعه‌ای از شرایط خاص، از استعداد ژنتیکی گرفته تا شرایط محیطی، در کنار هم قرار گیرند. همین تعاملات پیچیده است که تعیین می‌کند چرا برخی افراد با وجود ابتلا به EBV، سالم می‌مانند؛ درحالی‌که دیگران به یکی از جدی‌ترین بیماری‌های خودایمنی دچار می‌شوند.