سرطانی که در ابتدا نادر تصور می‌شد
در سال 1853 جان آدامز، جراح بیمارستان لندن، در گزارش پزشکی یک بیمار چنین نوشت «بیماری بسیار نادری است.» وی نخستین کسی بود که با مطالعات بافت‌شناسی بیمار مذکور، سرطان پروستات را کشف کرد! این بیماری هم‌اکنون در جهان به دومین سرطان شایع میان مردان بدل شده است. به گزارش پژوهشکده سرطان دانشگاه علوم پزشکی تهران نیز پس از سرطان‌های معده و ریه، سرطان پروستات از نظر تعداد مرگ‌ومیر ناشی از سرطان جایگاه سوم را در ایران قرار دارد. اما آیا می‌توان جلوی رشد سرطانی این سرطان را گرفت؟
به گزارش ستاد ارتباطات و ترویج بنیاد علم و فناوری مصطفی(ص)، پروستات غده‌ای در بدن مردان است که اندازه‌ای حدود یک گردو داشته و عضوی از دستگاه تولید مثلی آن‌ها به حساب می‌آید. واژه پروستات ریشه یونانی داشته و به معنای چیزی است که جلوتر از چیز دیگری قرار داشته باشد. منشأ این نام‌گذاری محل قرارگیری پروستات است که در زیر مثانه قرار داشته و از نمای پایینی، جلوتر از مثانه دیده میشود. هورمون جنسی مردانه، تستوسترون، که در بیضه‌ها ساخته میشود، در پروستات به فرم فعال زیستی خود یعنی دی‌هیدروتستوسترون تبدیل میشود. همچنین ترشحات این غده در حفاظت از اسپرم و در نتیجه باروری مردان نقش دارد.
بافت پروستات شامل سه بخش است. ناحیه گذار، درونی‌ترین و کوچک‌ترین قسمت این غده است که بخشی از مجرای ادرار از آن عبور می‌کند. مایع منی از طریق یک لوله وارد بخش دوم پروستات، یعنی ناحیه مرکزی شده و در آنجا ترشحات پروستات به آن اضافه میشود و در نهایت ناحیه پیرامونی این غده، به‌عنوان خارجی‌ترین بخش پروستات، 70 درصد وزن این بافت را تشکیل می‌دهد.
سرطان پروستات تا اوایل دهه 1900 از سایر انواع انسداد ادراری متمایز نشده بود. در سنین بالا، معمولاً بافت ناحیه گذار (درونی‌ترین بخش) دچار رشد خوش‌خیم و غیر سرطانی شده که منجر به وارد شدن فشار به مثانه و مجرای ادرار و لذا بروز مشکلات ادراری میشود؛ این در حالی است که تومورهای بدخیم و سرطانی بیشتر در ناحیه پیرامونی (بیرونی‌ترین بخش) ایجاد می‌شوند. از علائم سرطان پروستات می‌توان به مواردی نظیر کاهش جریان ادرار، ادرار مکرر به‌خصوص در طول شب، درد یا سوزش حین ادرار و وجود خون در ادرار یا مایع منی اشاره کرد.
گردوشکنی هدفمند!
استفاده از ابزار نانو برای درمان هدفمند سرطان از سال 1964 آغاز شد. در این گروه از روش‌های درمانی، تلاش میشود تا دارو به‌صورت بسته‌بندی‌شده در ساختاری متشکل از نانوذرات وارد بدن شود تا ضمن افزایش گردش دارو در خون و حفاظت از آن در برابر تخریب ناخواسته یا جذب توسط سلول‌هایی غیر از سلول‌های هدف، سمیت دارو نیز کاهش یابد. انتخاب نانوذرات، پیکربندی ساختار حامل دارو و تعیین نحوه اتصال آن به سلول‌های هدف، از مهم‌ترین مراحل طراحی مسیری هدفمند برای دارورسانی است.
در سال 2004 اولین گزارش از دارورسانی هدفمند با استفاده از ترکیبات نانوذره-آپتامر توسط امید فرخزاد و همکارانش منتشر شد. آپتامر مولکول تک‌رشته‌ای کوتاهی از جنس DNA یا RNA است که به‌صورت مصنوعی ساخته میشود. این مولکول ساختار سه‌بعدی مخصوصی دارد که باعث میل اتصال بالا به گیرنده‌های اختصاصی میشود. در نتیجه می‌توان از آپتامر برای شناسایی و اتصال به گیرنده‌های اختصاصی سلول‌های سرطانی به منظور دارورسانی استفاده کرد.
داستان اتصال آپتامر به گیرنده شبیه به داستان آشنای اتصال آنتی‌بادی به گیرنده‌های سلول است. آنتی‌بادی ساختاری پروتئینی است که می‌تواند با گیرنده‌های مخصوصی در سطح سلول جفت شده تا اثری روی سلول بگذارد. آپتامر نیز با داشتن ماهیت اسیدنوکلئیکی چنین عملکردی دارد و نسبت به آنتی‌بادی دارای مزایایی نظیر زمان ساخت کوتاه‌تر، هزینه ساخت کمتر، قابلیت اصلاح بیشتر، پایداری حرارتی و هدف‌گیری بهتر است.
گردوی دردسرسازی که امید آن را شکست!
در پروژه امید فرخزاد، استفاده از ترکیب نانوذره-آپتامر برای درمان سرطان پروستات مورد مطالعه قرار گرفته است. او و همکارانش ابتدا پوششی از نانوذرات برای دربرگرفتن داروی مورد نظر طراحی کردند. این پوشش نانوذره‌ای از دو پلیمر زیست‌سازگار و زیست‌تخریب‌پذیر ساخته شده که استفاده از آن‌ها مورد تایید سازمان غذا‌و‌داروی آمریکا برای مطالعات بالینی بود. نقش این پلیمرها افزایش نیمه‌عمر گردش دارو در خون و کاهش جذب در سلول‌های غیر هدف بود. این گروه تحقیقاتی در ادامه آپتامری از جنس RNA طراحی کردند که بتواند با گیرنده اختصاصی سلول‌های پروستات جفت شود؛ گیرنده‌هایی که تعداد و میزان حضور آن‌ها در سلول‌های سرطانی‌شده پروستات بسیار بالاست.
پژوهش فرخزاد و تیمش نشان داد که این ترکیب زیستی نانوذره-آپتامر می‌تواند به‌صورت کارآمدی سلول‌های مورد نظر را هدف‌گیری کرده و توسط آن‌ها جذب شود. همچنین جذب این ترکیب دارویی توسط سلول‌هایی که فاقد گیرنده مخصوص سلول‌های پروستات بودند، افزایش نیافت. این تیم تحقیقاتی معتقد است با بهینه کردن طراحی حامل‌های دارو که ساختار نانوذره-آپتامر دارند، می‌توان از این روش برای دارورسانی هدفمند و درمان بسیاری از بیماری‌های مهم انسان گام برداشت.
