اخبـــار جایـزه مصطفی (ص)

پرواز شاهین بر فراز قله BNT116!

1403/8/3

به گزارش ستاد ارتباطات و ترویج جایزه مصطفی^(ص)، شیوه کنونی درمان سرطان این چالش را نادیده می‌گیرد. به همین دلیل است که معمولا فقط 20 تا 30 درصد از مبتلایان سرطان به درمان پاسخ می‌دهند." این جملات، صحبت‌های اوگور شاهین، برگزیده جایزه مصطفی ^(ص) در حوزه علوم زیستی و پزشکی است. همان فردی که این‌روزها واکسن سرطان"BNT116"  را به آزمایش بالینی رسانده است.

سرطان بیماری پیچیده‌ای است. در سازوکار کلی ایجاد سرطان، از نظر جهش دو دسته‌ ژنی اولیه و ثانویه نقش دارند. دسته اول زمانی که جهش پیدا می‌کنند، سبب ایجاد سرطان می‌شوند. اما دسته دوم، به دلیل این‌که سلول بدون هیچ کنترلی تکثیر می‌یابد، جهش می‌یابند و سبب وخیم‌تر شدن سرطان خواهند شد. این جهش‌های ثانویه، ویژگی‌هایی مانند زنده‌مانی، توانایی مهاجرت و مقاومت در مقابل دستگاه ایمنی را به سلول‌های سرطانی اضافه می‌کنند. هر کدام از این ژن‌ها، می‌توانند یک هدف درمانی برای سرطان باشند. از سوی دیگر، سلول‌های سرطانی برخی پروتئین‌هایی را می‌سازند که در حالت طبیعی، در سلول‌های عادی وجود ندارند اما سیستم ایمنی نمی‌تواند آن‌ها را به عنوان مولکول بیگانه تشخیص دهد چرا که مکانیسم‌هایی را به کار می‌گیرند تا آن‌ را دور بزنند. هیچ دو بیماری در سلول‌های سرطانی‌شان جهش‌های ژنتیکی دقیقا یکسانی ندارند و بنابراین درمان هر بیمار باید برای خود او شخصی‌سازی شود. تنها دستگاه بدن که می‌تواند سازش یابد دستگاه ایمنی است. بنابراین، باید آن را طوری بر علیه سلول‌های سرطانی تحریک کرد که برای دفاع دست به کار شود.

اوگور شاهین می‌گوید: "پژوهش‌های من بر موضوع ایمنی‌درمانی متمرکز است. ما داریم برای سرطان درمان‌هایی همچون واکسن و پادتن می‌سازیم تا دستگاه ایمنی بیمار را برای حمله به سلول‌های سرطان آگاه و توانمند کنیم." شرکت بیونتک که در سال 2008 تاسیس شده و اوگور شاهین هم‌بنیانگذار و مدیرعامل آن است، در حیطه ساخت واکسن‌‌های شخصی‌سازی شده برای درمان سرطان و بیماری‌های واگیردار فعالیت می‌کند. این شرکت در ساخت واکسن‌های mRNA پیشگام است. این مولکول حیاتی، می‌تواند آنتی‌بادی‌ها، آنتی‌ژن‌ها، سیتوکین‌ها و ... را بسازد و فعالیت و نیمه‌ عمر آن قابل تنظیم است. این نوع واکسن‌ها در رده جدید درمانی RNAتراپی جای می‌گیرند و برخلاف ژن‌تراپی، خطر اینتگره شدن به داخل DNA سلول هدف را ندارند. تولید سریع mRNA آن را مستعد استفاده برای اهداف درمانی زیادی می‌کند.

شاهین در سال ۲۰۱۹ برای «ساخت و آزمایش بالینی واکسن درمان سرطان بر اساس RNA پیام‌رسان برای هر فرد بیمار با توجه به جهش‌هایش» برگزیده جایزه مصطفی ^(ص) شده بود. همین زیرساخت آماده در دوران همه‌‌گیری کرونا به اوگور شاهین کمک کرد واکسن کرونای BNT162b2 را در کمتر از ۱ سال بسازد و محصول مشترک بیونتک با شرکت فایزر، در سال ۲۰۲۰ توانست مجوز FDA را کسب کند. واکسن آن‌‍‌ها با کارآمدی بیش از ۹۵ درصد، نقش موثری در مهار همه‌گیری کووید ۱۹ در جهان داشته است. ساخت واکسن کرونا خط پایان شرکت بیونتک نبود. اوگور شاهین حالا بعد از 20 سال تحقیق در حوزه  mRNA، به هدف خود برای درمان سرطان نزدیک‌تر شده است. واکسن BNT116 برای سرطان ریه و BNT111  برای ملانوما شواهد این مدعا هستند.

به تازگی کارآزمایی بالینی واکسن BNT116، محصول جدید شرکت بیونتک، آغاز شده است. این واکسن برای درمان رایج‌ترین شکل سرطان ریه (NSCLC) ساخته شده است. بر اساس تحقیقات سالانه ای که در ایالات متحده آمریکا انجام شده، سرطان ریه در رتبه سوم سرطان‌های شایع قرار می‌گیرد. از این میزان، 80 درصد مبتلایان به نوع سرطان ریه سلول غیر کوچک  (NSCLC) و سایرین به نوع سرطان ریه سلول کوچک (SCLC) دچار هستند. این سرطان سالانه 1/8 میلیون کشته می‌‍‌‌‌‌دهد.

پاشنه آشیل سلول‌های سرطانی

واکسن‌های mRNA سرطان، نشان داده‌اند که سلول‌های سرطانی را هم می‌توان گیر انداخت. می‌توان با استفاده از پروتئین‌های خاص سلول‌های سرطانی، برای پیدا کردن خودشان استفاده کرد. کافی است این پروتئین‌های آنتی‌‌ژنی به عنوان نشانه تومور، به دستگاه ایمنی معرفی شوند. اوگور شاهین، طی یک فرایند پیچیده مولکولی که ذیل RNA Therapy قرار می‌گیرد، این آنتی‌ژن‌های سلول‌های سرطانی را به دستگاه ایمنی می‌دهد. در این فرایند، آن پروتئین غیرطبیعی، در قالب یک RNA ساخته می‌شود و با فرایندهای خاصی به داخل بدن و سلول‌های دستگاه ایمنی راه می‌یابد. گروهی از سلول‌های دستگاه ایمنی به نام سلول‌های دندریتیک (DCs)، عرضه‌کننده آنتی‌ژن هستند و نقش مهمی در ارائه آنتی‌ژن مخرب به سربازهای بدن یا سلول‌های T دستگاه ایمنی دارند تا آن‌ها را به دفاع وادار کنند.

 اوگور شاهین راهکارهایی را ارائه داده که  mRNA ساخته‌شده، بهتر به درون سلول‌های دندریتیک انتقال یابد. یکی از این راهکارها، کمک گرفتن از نوعی نانوذره است که ‌mRNA کدکننده آنتی‌ژن را به سلول‌های دندریتیک تحویل می‌دهد و پاسخ ایمنی سلول‌های T دستگاه ایمنی را شدیدتر می‌کند. پس از ورود این RNAهای کدکننده، آن‌ها باید به آنتی‌ژن مورد نظر که نشانه سلول‌های سرطانی است، تبدیل شوند. پس توسط اندامک درون‌سلولی ریبوزوم که مسئول ساخت پروتئین است، بیان می‌شوند. به‌ عبارت دیگر این آنتی‌ژن‌ها در نهایت به دست سلول‌های T بدن می‌رسند و آن‌ها با در دست داشتن این مولکول‌های نشانه، به سمت تومورهای سرطانی روانه می‌شوند و به آن‌ها حمله می‌کنند. در نهایت، دستگاه ایمنی راحت‌تر و با تسلط بیشتری سلول‌های سرطانی را می‌یابد و از بین می‌برد.

تیم دکتر شاهین از پلتفرم‌های مختلفی برای ساخت واکسن‌های خود استفاده می‌کنند. BNT116 در پلتفرم    FixVac (Fixed Vaccines) ساخته شده است. آن‌چه پیشتر درباره ارائه آنتی‌ژن سلول سرطانی گفته شد، مکانیسم عمل FixVac است. شرکت بیونتک واکسن های mRNA سرطان را در دو پلتفرمiNeST  وFixVac  طراحی می‌کند که هر یک ویژگی‌های خاص خود را دارند. این شرکت برای افزایش کارآمدی واکسن‌های FixVac ، از uridine mRNA (uRNA) استفاده کرده‌ که باعث تشدید تحریک سیستم ایمنی می‌شود.

 اوگور شاهین و اعضای گروهش در بهینه‌سازی واکسن‌هایmRNA  سرطان، با چالش‌های زیادی مواجه بوده‌اند و بنابراین نکات زیادی را مدنظر قرار داده‌اند:

واکسن باید برای تحریک میلیارد‌ها سلول ایمنی آماده شود زیرا تومورهای کوچک از میلیاردها سلول‌ سرطانی ساخته شده‌اند. آن‌ها روی کشف و مهندسی اجزای ساختاری مولکول mRNA شامل کلاهک، دنباله پلی آ و نواحی غیرقابل ترجمه‌ آن کار کردند تا بتوانند پایداری درون‌سلولی آن و کارایی ترجمه را بالا ببرند‌. این محققان با ترکیب این عناصر بهبودیافته توانستند بیان پروتئین را بیش از ۱۰۰۰ برابر کنند. همچنین توانستند اثربخشی واکسن را با کشف مکانیسمی که منجر به جذب انتخابیmRNA  به درون سلول‌های دندریتیک، به خصوص سلول‌های دندریتیک موجود در بافت های لنفی می‌شد، افزایش دهند؛ سلول‌های دندریتیک توانایی القای پاسخ ایمنی اولیه را در لنفوسیت‌های T غیرفعال یا ساکن دارند و پاسخ ایمنی را بالا می‌برند. گروه دکتر شاهین همچنین روشی را طراحی کردند که سلول‌های دندریتیک بهتر آنتی‌ژن‌ها را به سلول‌های دفاعی بشناسانند تا پاسخ ایمنی قوی‌تری حاصل شود. این پاسخ با جفت‌سازی آنتی‌ژن یا کمپلکس سازگاری بافتی اصلی (MHC-I) انجام می‌شود‌.

کارآزمایی بالینی واکسن BNT116 این شرکت آلمانی از ماه آگوست 2024 شروع شده و حدود ۱۳۰ نفر در ۳۴ مرکز تحقیقاتی واقع در ۷ کشور شرکت می‌کنند. کشورهای دیگر حاضر در این کارآزمایی، آمریکا، آلمان، بلغارستان، لهستان، اسپانیا و ترکیه هستند. بیماران حاضر در این تحقیق در مراحل مختلفی از بیماری هستند. آقای راش 67 ساله از لندن، نخستین دریافت‌کننده این واکسن است. بیماری او در ماه می تشخیص داده شده و وی از آن زمان شیمی‌درمانی و اشعه‌درمانی را آغاز کرده است. راش دوز اولیه واکسن را به صورت ۶ تزریق پیاپی با فاصله 5 دقیقه‌ای آغاز کرده است. او قرار است به مدت ۶ هفته متوالی، یک واکسن هفتگی دریافت کند و پس از آن نیز به مدت ۵۴ هفته هر ۳ هفته یکبار، واکسن به او تزریق خواهد شد.

هدف از این کارآزمایی این است که ایمنی دارو و دوز مناسب آن تعیین گردد. داوطلبان این کارآزمایی بیمارانی اند که تنها تحت درمان یک نوع دارو به نام cemiplimab  هستند و قرار است مشخص شود که واکسن به همراه این دارو چقدر ایمن و قابل تحمل خواهد بود. هم‌چنین قرار است مقایسه‌ای از درمان با داروی cemiplimab  به همراه واکسن با حالتی که تنها دارو بدون واکسن تجویز می‌شود، صورت گیرد. اگر این واکسن از این فاز کارآزمایی بالینی هم سربلند بیرون بیاید، به دریافت مجوز سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) نزدیک می شود و در بازارهای جهانی عرضه خواهد شد.

خلاقیت همیشه جواب می‌دهد!

 واکسن سرطان شاید روزی آن قدر دور از ذهن به نظر می‌رسید که کسی جرات صحبت درباره آن را در مجامع علمی نداشت و برای خیلی‌ها در حد یک آرزو بود. تفاوت اوگور شاهین و افرادی مانند او این است که به‌جای دنباله‌روی از الگوهای قدیمی، ایده‌های تازه‌ای می‌دهند تا گره‌گشا باشند. فرقی نمی‌کند که محقق باشند، پزشک باشند یا در هر رشته دیگری تحصیل کرده باشند. فقط کافی است به موفقیت و کسب نتیجه فکر کنند. این گونه دیگر مهم نیست که چقدر طول بکشد و موانع راه چقدر باشند. اوگور شاهین الگوی همه آن‌هایی است که ذهن پویایشان را وقف افرادی می‌کنند که امیدوارند لحظاتی بیشتر زندگی کنند، بیشتر تجربه کنند و بیشتر از ته دل بخندند.