اخبـــار جایـزه مصطفی (ص)

پزشکی آینده، امروز کجاست؟

1403/3/16

به گزارش ستاد ارتباطات و ترویج بنیاد علم و فناوری مصطفی^(ص)، نشست تبادل علم و فناوری (استپ) که از سوی بنیاد علم و فناوری مصطفی^(ص) برگزار می‌شود، این بار در نمایشگاه ایران هلث 2024 و در قالب یک سمپوزیوم، میزبان سیاست‌گذاران حوزه سلول‌درمانی و زیست فناوری، اساتید دانشگاهی و همچنین کارآفرینان مشغول در این حیطه بود تا بتوانند مسئله پزشکی آینده در بازار ایران را از منظرهای گوناگون مورد بررسی قرار دهند. در ادامه گزارشی از این رویداد را می‌خوانید.

جایگاه پزشکی شخصی‌سازی‌شده در پزشکی آینده

واژه پزشکی شخصی‌سازی‌شده[1] برای اولین با انتشار مقاله‌ای در مجله وال‌استریت که از این لفظ استفاده کرده بود، به اطلاع عموم مردم رسید. نویسندگان این مقاله به این موضوع اشاره داشتند که دارودرمانی فعلی رویکرد «یک اندازه مناسب برای همه» دارد. حال آنکه عوامل مختلفی مثل تنوع ژنتیکی و ناهمگون بودن بیماری[2] می‌تواند این رویکرد را زیر سوال برده و اثربخشی درمان را نفی کند. کما اینکه این رویکرد در بهترین حالت روی 50 تا 70 درصد بیماران اثر بخش بوده است. اما چاره چیست؟ پزشکی شخصی‌سازی‌شده رویکردی است که در آن تنوع ژنتیکی، ناهمگون بودن بیماری، سبک زندگی فرد و به طور کلی عواملی که باعث تنوع در افراد شده و در ادامه منجر به عدم اثربخشی درمان می‌شود، برای هر بیمار سنجیده شده و روش درمانی متناسب با این سنجش به هر فرد ارائه می‌شود.

 اگر بخواهیم به زبان ساده‌تر بگوییم، در دارودرمانی فعلی انگار یک جفت کفش با سایز مشخص برای همه بیماران ارائه شده که یا اندازه فرد است و یا نیست؛ اما در پزشکی شخصی‌سازی شده، با مراجعه بیمار به پزشک برای شروع مسیر درمان، جزئیات اندازه‌های فرد ثبت شده و برایش کفشی درست متناسب با اندازه خودش ساخته می‌شود. خودتان قضاوت کنید که راه رفتن با یک کفش که ممکن است اندازه پایتان باشد یا نباشد راحت‌تر و موثرتر است یا پوشیدن کفشی که درست بر اساس اندازه پای شما طراحی شده است؟

به بیان دکتر محمدحسین متالهی اردکانی، دبیر ستاد توسعه زیست‌فناوری و پزشکی دقیق، برای پزشکی شخصی‌سازی‌شده، که از آن با نام پزشکی دقیق نیز یاد می‌شود، باید وضعیت بیمار بررسی شده، هدف دقیق از اجرایی کردن مداخله‌های درمانی مشخص شده و بر مبنای آن‌ها مسیر پیشنهادی برای مداخلات تعیین شود.

در مرحله اول عوامل مختلفی نظیر ژنوم (محتوای ژنتیکی)، اکسپوزوم (از عوامل موثر در ارتباط بین سلولی)، اپیژنتیک (عوامل بیرونی که باعث روشن یا خاموش شدن یک ژن می‌شود)، میکروبیوم (میکروارگانیسم‌هایی که در بدن ما زندگی می‌کنند) و همچنین سبک زندگی و محل زندگی فرد در تعیین وضعیت او باید مورد بررسی قرار بگیرد. در این فرایند مشارکت خود بیمار برای توصیف و تعیین وضعیت بسیار حائز اهمیت است. در رابطه با هدف و طراحی مداخلات درمانی نیز باید گفت که برخی مداخلات جنبه پیش‌بینی ریسک ابتلا به بیماری و پیشگیری از آن را دارند و برخی دیگر برای درمان یک بیماری هستند.

در این نشست دکتر متالهی اردکانی، همچنین بر جامع‌نگری در پزشکی شخصی‌سازی‌شده تاکید داشت. وی گفت: «این تصور که حوزه شغلی ما محدود به نگاهی کوچک برای رفع یکی از مسائل پزشکی دقیق است، مانع بروز راه حل‌های خلاقانه برای رفع مسائل این حوزه می‌شود.»

پزشکی بازساختی دیگر بازیگر مهم در پزشکی آینده

پزشکی بازساختی که شامل سه حوزه اصلی سلول‌درمانی، ژن‌درمانی و مهندسی بافت می‌شود نیز دیگر بازیگر در داستان پزشکی آینده است. در سلول‌درمانی که از ارکان مهم این حوزه به شمار می‌رود، از راه پیوند سلول‌های جدید یا فعال‌سازی سلول‌های پیش‌ساز موجود در بافت مورد نظر، سلول‌های سالم جایگزین سلول‌هایی می‌شود که به هر دلیلی، اعم از بروز بیماری یا نقص مادرزادی، عملکرد خود را از دست داده‌اند. به این ترتیب، سلول‌ها و در نتیجه بافت و اندام، دوباره عملکرد خود را به دست می‌آورند.

در نشست استپ دکتر عباس حاجی فتحعلی، عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی شهید بهشتی، و همچنین دکتر زهرا قلن‌بُر، مدیرعامل شرکت دانش‌بنیان سل تک فارمد، به موضوع عدم امکان واردات محصول در حوزه سلول‌درمانی و در نتیجه لزوم ساختن زیرساخت و همچنین محصول (سلول) با کیفیت در ایران به عنوان یکی از اصلی‌ترین چالش‌های پزشکی آینده اشاره کردند و در ادامه بیان کردند که لازم است تا دانش و همچنین فناوری ما در زمینه تولید با کیفیت سلول و همچنین حفاظت از آن تا زمان مصرف، ارتقا یابد.

ماجرا از این قرار است که سلول ساخته شده باید تا حداکثر چند ساعت پس از ساخت به بدن بیمار وارد شود. در نتیجه نه تنها نمی‌توان روی واردات سلول حساب باز کرد بلکه حتی در انتقال این محصول در فواصل بین شهری نیز موفقیت چندانی حاصل نشده و تعداد و کیفیت سلول‌ افت جدی داشته است. در این خصوص دکتر قلن‌بُر گفت: «در کشورهای پیشرفته دنیا هم اینطور نیست که در هر شهر یک مرکز ساخت سلول وجود داشته باشد؛ اما از سلول‌درمانی با گستره‌ای وسیع استفاده می‌شود. پس ما باید از آن‌ها اجرایی کردن این کار را یاد بگیریم.»

دکتر حاجی فتحعلی نیز با اشاره به عدم کابردی بودن پژوهش‌های دکتری در این حوزه تاکید داشت: «سلول‌درمانی و ساخت سلول، کار هر کسی نیست. خطر بزرگ این است که کسانی که توانمندی کافی در این حوزه را ندارند، به آن ورود کرده و بعد بگویند که سلول‌درمانی کار نکرد!» وی معتقد بود که یکی از مسائل اصلی، شکل دادن اتصالی قوی‌تر بین پژوهش‌های علوم پایه با نیازهای کاربردی سلول‌درمانی است؛ طوری که پژوهش‌های علوم پایه صرفا جنبه علم برای علم نداشته و بتوانند مشکلات اجرایی کردن سلول‌درمانی در مقیاس صنعتی را رفع کنند.

سرمایه‌گذاری در حوزه سلول‌درمانی نه تنها زودبازده نیست بلکه به بیان دکتر قلن‌بُر مشکوک‌البازده است! یعنی نه تنها نمی‌توان به سرمایه‌گذار گفت که این پروژه ده سال طول می‌کشد تا جواب بدهد، بلکه باید گفت مشخص نیست که آیا پس از این ده سال هم جواب می‌دهد یا نه! در نتیجه سرمایه‌گذاران کمی این ریسک مشکوک را پذیرفته و در این حوزه سرمایه‌گذاری می‌کنند. وی بیان کرد: «مسئله مهم این است که باید در ایران بازار سلول‌درمانی را بسازیم. یعنی باید آن را به عنوان یک محصول کاربردی به مردم معرفی کنیم تا تقاضای آن بالا رود؛ در ادامه افزایش تقاضا می‌تواند منجربه تسهیل برخی فرایندها (اعم از سیاست‌گذاری‌ها و فرایندهای ساخت در مقیاس صنعتی) و در نتیجه گسترش مقیاس تولید شود.»

انسان با هوش به دنبال هوش انسان‌ساز

بدون شک یکی از عناصر مهم در پزشکی آینده هوش مصنوعی خواهد بود که می‌توان دقت و سرعت بیشتری به تشخیص بیماری‌ها بدهد. همچنین استفاده از واقعیت مجازی و واقعیت افزوده نیز انقلابی در فرایندهای آموزش در حوزه پزشکی به راه خواهد انداخت و پزشکی از راه دور[3] باعث خواهد شد که پزشکی آینده چیزی بسیار متفاوت از طبابت فعلی باشد. اما جایگاه انسان در این میان کجا خواهد بود؟

به بیان دکتر محمد خادمی، سرپرست پژوهشکده مطالعات فناوری، دانشگاه باید علاوه بر مهارت‌های بالینی برای مهارت‌های فناورانه و مهارت‌های نرم دانشجویان نیز برنامه‌ریزی کند. او گفت: «مسئله اصلی ما کمبود نیروی انسانی واجد صلاحیت و با کیفیت است. شکل‌گیری بسترهای دیجیتال و هوش مصنوعی، تحولی در مشاغل من جمله پزشکی ایجاد کرده اما چارت درسی دانشگاهی ما انگار هنوز تحول در فناوری را نپذیرفته و به روال قبل به کارش ادامه می‌دهد. حال آنکه باید علاوه بر مهارت‌های بالینی[4]، برای مهارت‌های فناورانه و همچنین مهارت‌های نرم دانشجویان نیز برنامه‌ریزی کرد. تا نیروی انسانی فارغ‌التحصیل بتواند در حضور رشد فناوری، کنش‌گری فعالانه داشته و به خلق شغل‌های جدید و متناسب‌ با نیاز مردم بپردازد.»

دکتر خادمی تاکید داشت که با ایجاد دانشکده کارآفرینی، کارآفرین ایجاد نمی‌شود؛ بلکه باید مفهوم کارآفرینی به چارت درسی دانشکده‌های مختلف تزریق شود تا نیروی انسانی با ادبیات کارآفرینی و صنعت آشنا شود.

زیست‌بوم پژوهشی بالغ و زیست‌بوم فناوری نابالغ

در نشست استپ دکتر مرضیه ابراهیمی، مدیرعامل شرکت دانش‌بنیان کیان ایمن سلول، تاکید داشت: «معاونت علمی ریاست جمهوری در پیگیری درخواست‌ها خوب عمل می‌کند. سازمان غذا و دارو هم خوب عمل می‌کند اما لازم است که در سازمان غذا و دارو نیز مراکز شتاب‌دهنده‌ای شکل بگیرد تا مسیر ساخت محصول تسریع و تسهیل شده و ضررها کاهش یابد.»

دکتر احسان عارفیان ، دبیر ستاد توسعه فناوری‌های پزشکی بازساختی و سلول‌های بنیادی، نیز معتقد بود که ما در ایران یک زیست‌بوم پژوهشی بالغ و یک زیست‌بوم فناوری نابالغ داریم. در پژوهش خوب عمل می‌کنیم ولی در توسعه فناورانه آن هنوز جای کار زیادی داریم. وی اشاره داشت که در حوزه پزشکی آینده مقالات بسیاری منتشر شده است؛ اما جوابی برای سوالات در خصوص اجرایی کردن آن در سازمان غذا و دارو وجود ندارد. او همچنین به لزوم برگزاری دوره‌های توانمندسازی نیروی انسانی در حوزه فناوری اشاره کرده و بر نیاز به مطالبه‌گری جامعه پزشکی برای تسهیل فرایندها در سازمان غذا و دارو تاکید داشت.

در خاتمه دکتر ناصر اقدمی، مدیر این پنل و عضو هیئت علمی پژوهشگاه رویان، چالش‌های مطرح شده در این نشست را اینگونه جمع‌بندی کرد:

1. مسئله جذب سرمایه‌گذار

2. دستورالعمل‌های معاونت درمان

3. لزوم نگاه جامع به پزشکی بازساختی

4. مسئله ایجاد بازار و مطالعات بازار

5. لزوم مشارکت بیماران

6. هم‌گام‌سازی چارت درسی و تعریف پروژه‌های دانشگاهی با نیازهای بازار و صنعت

7. بررسی بحث امکان واردات

8. تقویت زیرساخت‌های اجرایی برای سلول‌درمانی

وی همچنین بیان کرد که شکل‌گیری جلسات اینچنینی برای تبادل نظر بین صاحب‌نظران، سیاست‌گذارن و صاحبان مشاغل در شکل‌دهی پزشکی آینده و آشنا شدن هر کدام از این افراد با دغدغه‌ها، مشکلات و راه حل‌های یکدیگر، نخستین گام لازم برای کمک به بهبود وضعیت و پیشرفت در حوزه پزشکی آینده است.